Zeyrek Çinili Hamam

Yıllar önce çinileri sökülüp satılmasaydı bugün ilk fotoğraftaki gibi görünecekti. (İlk kare Yasser Bunni tarafından 3 boyutlu- çiniler duvara işlenerek elde edilmiş bir görüntü).

Ama yine de çook güzel!

Zeyrek Çinili Hamam’ı ilk 17. İstanbul Bienali’nde 2022 Ekim’inde görüp hayran olmuştum. Hamam, o dönemde sergiler için açılmış daha sonra süren restorasyon çalışmaları için kapanmıştı.

Ve Ekim 2023’te Zeyrek Çinili Hamam kapılarını, ilhamını The Marmara Grubu’nun 13 yıllık restorasyon sürecinden alan, küratörlüğünü Anlam de Coster’in üstlendiği, 22 sanatçının katıldığı Kalıntıların Şifası (Healing Ruins) sergisi ile açtı.

Zeyrek Çinili Hamam Müzesi, tarihi Bizans sarnıçları ve etkinlik-bahçe alanları ile…

İşte tam da bu zamanlarda bu hesabın, sitemin bana enerji veren coşkulu takipçilerinden mimar, koruma uzmanı Aslı Özbay’ın hamamın bir arkeolojik kazı sürecine de dönüşen restorasyon sürecinin anlatıldığı kitapta editör olarak da görev aldığını görünce heyecanlanıp ona yazdım. “Aslı, burayı siteye sen yazmalısın!”

Önce onun işleri, son bir haftadır da benim yoğunluğum sonuçta, serginin kapanmasına günler kala (31 Kasım 2023 son gün) yazı burada… Yani şu günler Zeyrek Çinili Hamam’ı, hamam olarak kullanılmadan önce deneyimlemek ve ücretsiz görmek için son şans!

BARBAROS HAYRETTİN PAŞA İÇİN

Yeniden… Konuk yazarım Aslı Özbay anlatıyor:

“1500’lerin ilk yarısında, ‘dönemin Nişantaşı’ diyebileceğimiz Zeyrek, Saray’a ve Hanedan’a yakın üst düzey bürokratlarla zengin tüccarların görkemli konaklarının süslediği popüler bir mahalleydi. Sarayın mimarı Mimar Sinan’ın Kaptan-ı Derya Barbaros Hayrettin Paşa’ için yaptığı Zeyrek Çinili Hamam, Osmanlı’nın ekonomik olarak en zirvede olduğu dönemde inşa edildi. Yapı Süleymaniye Külliyesi’nden (1550-57) 20 yıl kadar önce ve hatta ‘çıraklık eserim’ dediği Şehzade Cami’den de önce, Usta’nın İstanbul’a yaptığı öncü işlerden biri.

“Bu görkemli Osmanlı eserinin, Sinan’ın ‘mimar başı’ yapıldığı 1539 yılını da içeren bir zaman diliminde inşa edildiğini ve 1540’ların başında kullanıma açıldığında büyük sükse yaptığını biliyoruz (Yapının kitabesi yok, kesin yapım tarihi bilinmiyor.)

2010-2023 Arasında gerçekleştirilen kapsamlı restorasyonun ardından İstanbul’un kültür hayatına yepyeni bilgiler ve bir de güzel müze ilavesiyle katılan Zeyrek Çinili Hamam’ı hayata döndüren baş aktör bir kadın: Bike Gürsel.

13 YILDA ÇİNİLİ HAMAM’DAN ÖĞRENİLENLER

Yapıyı ilk gördüğünde çok severek onu yeniden Hayrettin’e ve Sinan’a yakışır bir hamama dönüştürmek isteyen Bike Hanım, The Marmara grubun finanse ettiği restorasyon işine giriştiğinde muhtemelen 13 yıllık böylesi heyecanlı bir macerayı öngörmemişti.

Uygulama ilerledikçe yapıdan elde edilen yeni bulgularla bir ucu Bizans’a, diğer ucu Avrupa müzelerindeki çini koleksiyonlarına uzanan Çinili Hamam’dan öğrenilenler, dönemin tarihini farklı açılardan ve daha iyi anlamak üzere yepyeni kapılar açıyor.

SÖKÜLÜP SATILMIŞ!

Mesela Barbaros’un Beşiktaş’taki külliyesine gelir getirsin diye yaptırdığı Hamam’ın içinin, açıldığı dönemde çepeçevre İznik çinileriyle, zeminlerinin ise rengarenk taşlarla bezenmiş olduğunu artık biliyoruz. Evliya’nın hayranlık dolu tanımlamalarına konu olan binlerce duvar çinisinin, depremler ve yangınlarla dolu 400 yılın sonunda dönemin mal sahibi Ali Bey’in ‘tamiratı’ sırasında (1833-50) sökülüp satışa çıkarıldığını da biliyoruz.

37 FARKLI KOMPOZİSYON

Restorasyon sırasında döşemelerin altından ve sıvaların gerisinden bulunan 3000 çini parçanın incelenmesi sonucu, Hamam duvarlarındaki süslemelerde 37 farklı çini deseni ile oluşturulmuş 4 farklı kompozisyonun kullanıldığı da belirlendi. Yani 500 yıl önce Hamam’ın içine girenlerin, buharların gerisinde turkuaz bir renk cümbüşüne sahip mekanlarla karşılaştığını hayal etmek artık zor değil.

DUVAR RESİMLERİ

Halen nerede ve ne zaman yapıldığı konusunda bilgi eksiği olan ‘çiniler’ başlığının yanı sıra, restorasyonlar sayesinde ortaya çıkarılan 19. yüzyıl duvar resimleri ve mukarnaslar… homo-erotik içerikli “hammamiye” levhalarının anlattıkları… Temel kazılarıyla açığa çıkan Bizans bulgularının bilinmezleri derken tek bir yapının restorasyonu sayesinde, uçsuz bucaksız tarihi detaylara doğru yepyeni yollar açıldı. Bu başlıkların tamamına değinen bir kaynak kitabı hazırlayan ekibin parçası olmak benim için zenginleştirici bir deneyimdi. (“Barbaros’un Çinili Hamamı: Sinan’dan Bir Başyapıt” isimli kitap Hamam’dan temin edilebiliyor)

ARALIK’TA ISITILMAYA BAŞLANACAK NİSAN’DA AÇILACAK

Hamam 30 Kasım’a kadar bedelsiz olarak gezilebilecek. Aralık ayından itibaren yapı ısıtılmaya başlayacak ve Nisan 2024’de Hamam özgün işlevine geri dönecek. Ancak Hamam’a eşlik eden müze, İstanbul’un bu unutulmuş kültürel değerine dair nefis bir sergileme ile kamuoyunu bilgilendirmeyi sürdürecek.

Restorasyon Ekibi: İşveren: The Marmara Grup

Proje ve Kontrollük: Kaba Mimarlık / Uygulama: Dako İnşaat

KALINTILARIN ŞİFASI

Aslı’nın metnine ek olarak ben de başta bahsettiğim etkileyici sergiyle (ki henüz ben de sadece fotoğraflarını görebildim) yazıyı kapatayım:

Türkiye ve yurtdışından 22 sanatçıya yer veren ve mekâna özgü yeni yapıtlar da içeren sergi, tarihi kalıntıların keşfi ve onarımı sırasında açığa çıkan katmanların, bizi bireysel ve toplumsal düzeyde dönüştürebilme olasılıklarını araştırıyor.

Sanatçılardan Francesco Albano, Adrian Geller, Alice Guittard, Başak Günak, Maryam Hoseini, Ahmet Doğu İpek, Lara Ögel, Zoë Paul, Daniel Silver, Panos Tsagaris, Ezgi Türksoy ve Elif Uras hamamın tarihine, mitolojisine ve mimarisine yanıt veren, mekâna özgü yeni işler üretti.

Sergide ayrıca Erol Akyavaş, Mehtap Baydu, Hera Büyüktaşcıyan, Dorothy Cross, Candeğer Furtun, Cecilia Granara, Renée Levi, Maude Maris, Ayça Telgeren ve Marion Verboom’un yapıtları da yer alıyor.